یاران سبز: کتاب هفت شهر لیراوی و بندر دیلم از کوچه پس کوچه های بسیاری گذشته است تا تاریخ منطقه ای را برای نسلی که بقایای آن تاریخ را مدفن شده می دیدند تازه کند.

رضا کاویانپور که خود از فعالین اجتماعی است خلاصه ای از کتاب هفت شهر لیراوی و بندر دیلم به قلم علیرضا خلیفه زاده را جهت مروری دوباره نگاشته است .

این کتاب که با استقبال خوبی از سوی مخاطبان رو به رو شده و دارای مقام اول پژوهشهای برتر تاریخی استان بوشهرسال ۱۳۸۲ می باشد اینک به چاپ دوم رسیده است . علیرضا خلیفه زاده در این کتاب در ده فصل جداگانه به تاریخ و جغرافیای بخشی از نواحی ساحلی خلیج فارس پرداخته است که در محدوده ی جغرافیایی شهرستان دیلم از استان بوشهر قرار دارد. این شهرستان دارای دوبخش مرکزی و بخش امام حسن و دارای چهار دهستان لیراوی شمالی ، لیراوی میانی و لیراوی جنوبی و دهستان[لیراوی] حومه می باشد.
فصل اول کتاب به محدوده ی جغرافیایی «رستاق ریشهر» پرداخته است که منطبق با بلوک لیراوی (در استان بوشهر) و ناحیه زیدون(استان خوزستان) می باشد و در دو سوی رود شیرین(رودزهره)تا کناره خلیج فارس قرارداشته و طبق بررسی های این کتاب ، اراضی کشاورزی رستاق ریشهر در میانه مثلث بندر مهروبان ، بندر سینیز و ریواردشیر(ریشهر) در کناره رود شیرین در استان ارجان بوده است. عبارت رستاق نیز نشانگر این است که این نواحی – همانطور که از آثار به جا مانده پیداست- محل سکونت آبادی نشینان بوده – برخلاف واژه رم یا رموم که نشان دهنده نواحی زندگی کوچندگان بوده است. – آثار تمدنی و محسوس این رستاق به صورت آب انبارهای تاریخی و پی ساختمان ها و عمارت ها و کاروانسراهای بین راهی در این مثلث مورد اشاره مشهود است .
کشت کتان ، صنعت پارچه بافی و تجارت دریایی و سایر تولیدات کشاورزی از عمده فعالیت های مردم این بخش ایران زمین بوده است. بررسی برخی احتمالات از حضور تاریخی مشاهیرِ این ناحیه در دوره ساسانی و فعالیت های علمی آنان و وجود یک مرکز علمی نیز بر اساس منابع مختلف ادبی و تاریخی از دیگر مطالبی است که در این فصل دیده می شود.
در بخشی دیگر نظریات مختلف پژوهشگران معاصر در خصوص محلِ تاریخی (ریشهر) نیز مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است که می تواند برای علاقه مندان جغرافیای تاریخی پرجاذبه و بحث انگیز باشد.
در فصل دوم به بندر پر آوازه سینیز در میان آثار باستانی و تاریخی و منابع ادبی و جغرافیایی پرداخته شده است. نام این بندر در کنار مهروبان و سیراف و بصره جزو چهار بندر مطرح خلیج فارس در سده های اولیه اسلامی است. از این رو تحقیقاتی تحقیقاتی جامع در خصوص محل این شهر ، قدمت تاریخی ، رویدادهای تاریخی و صنعت موثر پارچه بافی آن با نگاهی تحلیلی و همه جانبه انجام گردیده است. بندر سینیز سال ۳۲۱هـ.ق در یورش نظامی قرمطیان جنّابی ساکن در نواحی جنوبی خلیج فارس(بحرین و احساء) ویران شد و اهتمام آل بویه نیز نتوانست رونق پیشین را به آن بازگرداند ، اما سقوط آن نشان می دهد که موجب رونق دو چندان بندر مجاورش مهروبان شده است .
فصل سوم به کشف و جانمایی شهر تاریخی اَسلَجان در محل روستای شهر ویران (شهربیرون) واقع در شرق دهستان لیراوی میانی (شهرستان دیلم) پرداخته است. به شهر اسلجان و صنعت پارچه بافی در آن در سده های سوم تا پنجم اشاره شده و همچنین از نواحی آباد سینیز دانسته شده است. پیش از این پروفسور هاینس گاوبه اسلام شناس اتریشی به محل آن در شرق رود زهره گمانه زنی کرده بود ، اما در این کتاب با بررسی حضوری از آّب انبار های متعدد ، تپه ها و اشیاء سفالی به جا مانده از آن تمدن ، انطباق آن با روستای شهرویران(شهر بیرون) پیشنهاد گردیده است که شاید بتواند برای باستان شناسان و پژوهشگران حوزه مطالعات خلیج فارس حرف های تازه ای داشته باشد. در این شهر تارخی صنعت پارچه بافی و در دشت های حاصلخیز اطرافش کشت کتان رونق پر شکوهی داشته است.
در فصل چهارم به بندر تاریخی مهروبان و حضور پررنگ آن در تاریخ ایران و خلیج فارس در سده های مختلف پرداخته است.آن طور که این اثر تحقیقی نشان می دهد دیر پاترین بندر ایرانی خلیج فارس ؛ مهروبان می باشد که از سده های اولیه اسلامی تا قرن یازدهم هجری نام و نشان آن در منابع و آثار محسوس تاریخی دیده می شود. اینک نام محل این بندر به قریه شاه عبداله معروف است که این نام برگرفته از نام امامزاده عبداله پسر امام محمد باقر(ع) مدفون در این محل و دارای بقعه و بارگاهی است که زائران بسیاری دارد و مردم لیراوی و دیلم اعتقادی قلبی به این امامزاده دارند.
این محل در دوازده کیلومتری شمال بندر دیلم قراردارد و امروزه از لحاظ تقسیمات سیاسی در محدوده ی جغرافیایی شهرستان هندیجان از استان خوزستان قراردارد. البته تقریباً در نقطه صفر مرزی دو استان .
فصل پنجم سنجاهان یکی دیگر از بنادر که میانه بندر سینیز و بندر جنّابه(گناوه) قرارداشته است. از این بندر فقط مَقدَسی در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم به عنوان منزلی در کرانه خلیج فارس نامبرده است. نویسنده این کتاب با حضور در محل شناسایی شده برای این بندر که در حوالی روستای شیرونک (از دهستان لیراوی جنوبی) تا روستای بَنگ(بینک) از دهستان حیات داود (شهرستان گناوه) قراردارد به بررسی آثارصنعتی و مسکونی و اشیاء تاریخی محسوس آن جا پرداخته و برای نخستین بار این محل را نیز جانمایی و معرفی نموده است. وعکس هایی نیز در ضمیمه کتاب در تایید این پیشنهاد ارایه کرده است.این فصل هم می تواند از مباحث مورد علاقه محققان و باستان شناسان حوزه مطالعات خلیج فارس باشد.
فصل ششم به قوستان شهری تجاری که در حوالی (سه کیلومتری) مهروبان در محل روستای کنونی «مالَکی» قرارداشته ولی دارای بازار و امیری جداگانه بوده و ظاهراً دارای ساکنانی متمول بوده زیرا بارها شنیده ایم که در تپه های بازمانده از این شهر اشیاء قیمتی بسیاری توسط جویندگان محلی یافته و صد البته نابود شده است. در این فصل با کنکاش در آثار تاریخی باقی مانده و با جستار در منابع سده های اولیه به این شهر فصلی جداگانه اختصاص داده شده است. هرچند اطلاعات این شهر به نحوی آمیخته با تاریخ بندر مهروبان می باشد ولی معلوم است به هنگام عمران و آبادنی آل بویه در جنوب ایران ، دارای نام و نشان پر رنگ شده است. مطالعه ی این فصل نشان می دهد قوستان دارای آثار تاریخی باقیمانده بسیاری است که نیازمند کاوش های باستان شناسی می باشد.
فصل هفتم با عنوان (لیراوی) به تاریخ ۹۰۰ ساله لیراوی منطقه و طایفه لیراوی در ساحل خلیج فارس پرداخته است. با مروری به بر کوچ اقوام لُر بزرگ به نواحی جنوبی ایران به تبیین تاریخ لیراوی پرداخته است. لیراوی جزو طوایف مشهوری بوده که از سده ششم هجری تا سده نهم جزو اتحادیه قبایل لر بزرگ بوده و نقش برجسته در رویدادهای آن دوره داشته است. پس از سقوط اتابکان لر بزرگ نیز این فصل نشان می دهد که نام آوازه ی تاریخی و حضور ملّی لیراوی ها فزونی یافته است. زیرا بالاترین مقام نظامی قراقویونلوها و آق قویونلوها را در فارس امیرجلال الدین مسعودشاه لیراوی برعهده داشته است . در اسناد نام و نشان تعدادی از بزرگان لیراوی در دوره صفوی و افشار دیده می شود. امّا مقابله خونین لیراوی ها کریم خان زند از مشهورترین وقایع تاریخی این ناحیه می باشد که در کتاب نیز تلفیقی از مطالب منابع تاریخی ، روایات شفاهی و تحلیل های نویسنده دیده می شود. از حضور موثر لیراوی ها در دوره زند ماجرای محاصره ارگ زند و فداکاری ایلات خضری لیراوی در حمایت از لطفعلی خان زند می باشد که مولف به نقل از تاریخ گیتی گشا و راویت های شفاهی به تحلیل این رویداد تاریخی پرداخته است.
از دوره قاجار و پهلوی اطلاعات مستند و روایت های خیلی بیشتری ارایه شده که در این فصل به خوبی چارچوب تاریخ معاصر لیراوی برای هر خواننده ای نمودار می گردد.
در دوره مظفرالدین شاه قاجار در اقدامی شگفت اراضی کشاورزی لیراوی خالصه دولتی شناخته و عنوان تیول یک صاحب منصب قاجار اعلام شد که از تمامی خرده مالکان لیراوی سلب مالکیت از املاک شرعی و موروثی شان می کرد. این املاک اگرچه حدود سی سال بعد کم کم در مالکیت خوانین جنوب درآمد امّا کشاورزان را به مقاومتهای پراکنده ای واداشت که موجب شد آنها در قالب «سازمان نیروی مقاومت ملی» به سمت لغو مالکیت مالکان جدید برود.
به هرحال این فصل می تواند زوایای مختلفی از حکومت محلی خوانین و قایدان لیراوی نشان دهد.
در فصل هشتم به طور مفصل وجه تسمیه و تاریخ بندر دیلم و حکومت خاندان های خلیفات ، قنواتی دیلمی و … در این شهر پرداخته شده است. تجارت ، ارتباط با مناطق مجاور ، رویدادهای مشهوری مانند حمله گروهی از ماجراجویان به فرماندهی کبوتر فارسی به شهربانی و امنیه بندر دیلم در سال۱۳۲۱ خورشیدی پرداخته شده و اسنادی از املاک حاج یوسف دیلمی پور در بحرین که هنوز اسناد مالکیت آنها در نوادگانش (ساکن در دیلم) هست.
در فصل نهم بندر حماد واقع در ۴ کیلومتری شمال دیلم معرفی شده است . قدمت این بندر تاریخی هم پای بندر دیلم است . از بندر حماد نخستین بار در کتاب ریاض الفردوس خانی تالیف ۱۰۸۲ هـ.ق نامبرده شده است. این بندر مجدداً دراواسط دوره قاجار توسط میرزاقوما حاکم بهبهان احیاء و برای مدتی به بندرنو معروف شد ولی الآن خالی از سکنه می باشد و فقط برخی فعالیت های صنعتی – دریایی در آن انجام می گیرد.
درفصل دهم به بندر امام حسن پرداخته است . این بندر در حال حاضر قطب نفتی شهرستان می باشد و شرکت نفت فلات قاره ایران(بهرگان) در آن مستقر می باشد. این شهر که به واسطه حضور بقعه امامزاده حسن درمیان اهالی دیلم و لیراوی به نام «بندر امام حسن» مشهور می باشد میراثدار فرهنگ و تاریخ بندر پرآوازه سینیز می باشد. این بندر مهم نیز بر اساس گزارش های سفرنامه نویسان قاجاری و رخدادها و فعالیت های معاصر بررسی گردیده است.
در پایان کتاب چند ضمیمه دارد شامل اسناد ملی و محلی ، عکس هایی از اماکن و چهره های تاریخی و چند شجره نامه از خاندان های مورد اشاره در اسناد آمده که نمونه ای از پژوهش های دامنه دار و میدانی می باشد